اولین اوراق بهاداری که هرکدام از ما با آن سروکار داریم پول است. اما در این مطلب قصد داریم به اوراق بهادار بلندمدت بپردازیم که در بازارهای مالی مورد داد و ستد قرار می گیرد. اوراق بهادار را می‌توانیم در یک دسته بندی کلی به سه بخش زیر تقسیم نماییم:
این اوراق نشان دهنده میزان مالکیت سرمایه گذاران در یک شرکت است. تقسیم بندی های متفاوتی برای سهام وجود دارد، از نظر شکلی سهام به دو دسته سهام بانام و سهام بی نام تقسیم می شود. از نظر ماهیت آورده به سهام نقدی و غیرنقدی طبقه بندی شده و از منظر حقوقی نیز خود در دوشاخه تقسیم می شود؛ سهام عادی و ممتاز و سهام سرمایه‌ای و انتفاعی. لازم به ذکر است که سهام عادی و ممتاز از انواع سهام سرمایه‌ای به شمار می‌آیند. در ادامه به شرح مختصر هر یک از موارد مذکور (بر اساس اهمیت و کاربرد آنها) می پردازیم:
در میان اوراق بهادار موجود در بازار، سهام عادی متداولترین ورقه بهادار محسوب می شود. سهام عادی دارای ارزش اسمی بوده و تعداد آن برای هر شرکت، بسته به میزان سرمایه آن شرکت است. ارزش اسمی هر سهم عادی در ایران برابر با ۱۰۰ تومان یا ۱۰۰۰ ریال است. تعداد سهام عادی هر شرکت نیز حاصل تقسیم سرمایه آن بر ارزش اسمی هر سهم است.
تعریف سهام عادی: سهام عادی یک نوع دارایی مالی است که نشان دهنده مالکیت در یک شرکت است. به عبارت ساده، سهام عادی دلالت بر حقوق صاحبان سهام در شرکت دارد (اولین دیکشنری بازار بورس اوراق بهادار تهران. نوشته محمدحسن یاری).
ویژگی‌های سهام عادی:
? حفظ کنترل سهامداران فعلی بر اداره شرکت
? حفظ حقوق آنها در مقابل کاهش ارزش بازاری سهام (که ناشی از افزایش سرمایه است)
آشنایی با مفهوم سهام جایزه: گاهی شرکت ها برای افزایش سرمایه از اندوخته نقدی خود استفاده می کنند. در این مواقع بجای اعطای حق تقدم خرید به سهامداران فعلی، به انها سهام جایزه تعلق می گیرد. در این روش بر خلاف روش اعطای حق تقدم، سهامداران هیچ مبلغی به شرکت پرداخت نمی کنند.
ممنوعیت هایی که در خصوص سهام عادی در قوانین ایران وجود دارد، به شرح زیر است:
در سایر کشورها ممنوعیت های مذکور وجود ندارد.
در قانون بورس ایران محدودیت‌هایی در مورد سقف مالکیت شرکت توسط افراد حقیقی و حقوقی وجود دارد. همچنین سهام دار به نسبت مالکیت خود در مجمع عمومی شرکت دارای حق رای است.
سهام ممتاز یا ترکیبی، نوعی از سهام است که دارندگان آن ادعای معین و محدودی نسبت به دارایی های شرکت دارند و مانند اوراق قرضه سود ثابتی دریافت می‌کنند و از همین رو آن را سهام ترکیبی می‌نامند چرا که دارای ویژگی‌های سهام عادی و اوراق قرضه است. این نوع سهام مانند سهام عادی فاقد زمان سررسید و هزینه مالیاتی است و از آنجا که سود ثابتی دارد، جزو اوراق بهادار با درآمد ثابت محسوب می‌شود. زمانی که هزینه سهام عادی بالاتر باشد، شرکت اقدام به انتشار سهام ممتاز می‌کند. این سهام از آن رو به سهام ممتاز معروف است که در زمان تقسیم سود دارندگان این نوع سهام، از اولویت برخوردارند. سهام ممتاز با پذیره‌نویسی خصوصی وارد بازار شده و در بورس و بازار خارج از بورس قابل معامله است.
در زمان انحلال یا ورشکستگی شرکت و زمانی که کل دارایی‌های شرکت به فروش رسید، ابتدا حقوق این سهامداران به طور کامل پرداخت می‌شود و سپس از باقی مانده مبلغ دارایی‌های فروخته شده، حقوق سهامداران عادی پرداخت می‌شود.
ویژگی های سهام ممتاز:
سهام بانامی به سهامی اطلاق می شود که نام صاحب آن(خریدار) در ورقه سهم یا در دفتر سهام شرکت، ثبت شده باشد. سهام با نام این امکان را به شرکت می دهد تا صاحب سهم را شناخته و ارتباط بین سهامدار و شرکت را تسهیل می نماید. از طرفی به مقامات دارایی این امکان را می دهد که درآمد صاحبان سهام را محاسبه کنند.
سهام بی نام، سندی است که در وجه حامل تنظیم شده و دارنده این سند مالک آن شناخته می شود مگر آنکه طبق ماده ۳۹ لایحه قانونی ۱۳۴۷، خلاف این موضوع به اثبات رسد. حقوق صاحبان سهام بی نام طبق ورقه سهمشان ناشی می شود و برای انتقال آن کافی است سند مذکور به شخص دیگری تحویل داده شود. یعنی داد و ستد آن فاقد تشریفات و سلسه مراتب خاصی است. سرقت یا مفقود شدن این اسناد تابع قوانین مربوط به اسناد در وجه حامل که در مواد ۳۲۰ تا ۳۳۴ قانون تجارت آمده است، خواهد بود. طبق ماده ۳۰ لایحه قانونی ۱۳۴۷، صدور ورقه سهام بی نام یا گواهینامه موقت بی نام تا پیش از پرداخت تمام مبلغ اسمی هر سهم، ممنوع است. این گونه سهام با رعایت مفاد قانونی که در قانون تجارت آمده، امکان تبدیل به سهام با نام را دارند.
در قبال آورده نقدی (پول) سهامداران به شرکت، سهم نقدی به آنها تعلق می گیرد. سهام نقدی به صورت اوراق سهام یک شکل و قابل معامله هستند. بر اساس بند ۲ ماده ۷۵ قانون ۱۹۶۶ فرانسه، این سهام با پرداخت یک چهارم مبلغ آن قابل صدور است.
سهم غیرنقدی سهمی است که برای آورده غیرنقدی ممکن است به آورنده مال غیرنقدی تعلق گیرد. طبق قانون تجارت سال ۱۳۱۱، صدور سهام غیر نقدی امکان پذیر بوده است؛ اما در حال حاضر این گونه سهم در قانون فعلی ایران وجود ندارد و برای آورده های شرکا ـ(آورده های نقدی و چه آورده های غیرنقدی) سهام نقدی به صورت اوراقی متحدالشکل داده می شود. در قوانین فرانسه همچنان این نوع سهام وجود دارد.
سهام سرمایه ای همان سهام عادی و ممتاز است.
سهام انتفاعی زمانی مصداق خواهد داشت که به علت استهلاک سهام (استهلاک سرمایه)، ارزش اسمی سهم با استفاده از اندوخته های اختیاری یا سود قابل تقسیم به صاحب آن پرداخت شود. استهلاک سرمایه به معنی کاهش سرمایه نیست زیرا با استهلاک سهام، سرمایه شرکتبه قوت خود باقی می ماند.
آتی سهم
قرارداد آتـی سهام، قراردادی است که به موجب آن، فروشنده قرارداد تعهد می کند تعداد معینی از یک سهام پایه را در تاریخ مشخصی در آینده، با قیمت معین به خریـدار تحویل دهد؛ از طرف دیگر خریدار قرارداد آتی سهام تعهد می کند سهام موردنظر را در تاریخ تعیین شده، با قیمت معین از فروشنده اوراق، خریداری نماید.
آتی کالا
همانطور که در مطلب معاملات قراردادهای آتی سکه و کالا: راهنمای کامل به تفصیل بیان شد، قرارداد آتی نوعی ابزار مشتقه است که به واسطه آن فروشنده تعهد می‌کند در زمان مشخصی (سررسید)، مقدار معینی از یک کالای مشخص را به قیمتی که در لحظه حال (الان) تعیین می‌کنند، به خریدار بفروشد. خریدار نیز طبق این قرارداد تعهد می‌کند کالای مذکور را با همان مشخصات (مقدار و زمان)، خریداری کند. بنابراین به‌طور خلاصه قرارداد آتی”توافقنامه‌ای است مبتنی بر خرید یا فروش دارایی مشخص در زمان معینی در آینده، با قیمت مشخص حال”.
اختیار معامله قراردادی است که بین دوطرف خریدار و فروشنده منعقد شده و براساس آن طرف خریدار، حق دارد که مقدار مشخصی از دارایی مورد قرارداد را با قیمت معین و در زمانی مشخص بخرد یا بفروشد. همانطور که در تعریف بالا ذکر شده است، خریدار حق دارد و این بدان معنی است که الزام و اجباری در اجرای تعهد نیست. در این نوع قرارداد طرفین توافق می کنند تا معامله ای را در آینده صورت دهند به شکلی که خریدار در ازای پرداخت مبلغ مشخصی این حق را خواهد داشت تا دارایی مورد توافق در قرارداد را در زمان مشخصی با قیمتی که در زمان عقد قرراداد تعیین شده است،بخرد یا بفروشد. در طرف دیگر، فروشنده در قبال ارائه این حق به خریدار، مبلغ معینی را در زمان عقد قرارداد دریافت می کند و بر اساس آنچه در قرارداد آمده است، برای فروش دارایی مذکور آمادگی دارد.
بنابراین طبق آنچه گفته شد، دارنده قرارداد (خریدار) در اعمال حق خود مختار است و در صورتی که از اجرای قرارداد منصرف شود، مبلغی را که برای دریافت این حق در زمان انعقاد قرارداد بسته، از دست خواهد داد. در سوی دیگر قرارداد، فروشنده به خواست خریدار، مجبور به اجرای قرارداد خواهد بود.
قراردادهای اختیار معامله به دو دسته طبقه‌بندی می‌شوند:
قرارداد اختیار خرید
دارنده این نوع اختیار معامله، حق دارد که مقدار معینی از دارایی مندرج در قرارداد را با قیمت مشخصی (به قیمت توافقی) در دوره زمانی معینی بخرد.
قرارداد اختیار فروش
این قرارداد به دارنده حق می‌دهد که مقدار معینی از دارایی مندرج در قرارداد را با قیمت توافقی در دوره زمانی مشخصی بفروشد. درحالی‌که خریدار قرارداد اختیار خرید، به امید افزایش قیمت آن را می‌خرید، خریدار قرارداد اختیار فروش پیش‌بینی می‌کند که قیمت در آینده کاهش خواهد یافت.
بنگاه های اقتصادی می توانند به دو روش زیر وجه مورد نیاز خود را به عنوان قرض دریافت کنند:
اوراق قرضه که از آن به عنوان اوراق بدهی نیز یاد می شود، ورقه ای است که قابلیت معامله داشته و بیانگر مبلغ وام با سود مشخصی است که در فواصل زمانی از پیش تعیین شده پرداخت می‌شود و می‌باید در سررسید مشخصی کل مبلغ آن به خریدار اوراق پرداخت شود. این اوراق ممکن است علاوه بر سود در نظر گرفته شده، حق یا حقوق دیگری نیز برای خریدار خود به همراه داشته باشد. بنابراین در این اوراق سود، زمان پرداخت سود و زمان سررسید آن مشخص است.
این اوراق دارای انواع گوناگون بوده که بر اساس علت مشخصی تقسیم بندی می شود. از جمله می‌توان در این تقسیم‌بندی‌ها به موارد زیر اشاره کرد:
سررسید، نرخ بهره، ماهیت وام گیرنده، میزان انتشار، نوع وثیقه، شدت قابلیت تبدیل و تسعیر(نوسانات)، نوع وابستگی وام گیرنده یا بدهی، هدف انتشار و نوع پولی که اوراق با آن پول انتشار می‌‌‌یابد.
? به لحاظ زمان سررسید، اوراق قرضه به سه دسته تقسیم می شوند:
? به لحاظ تعداد سررسید، اوراق قرضه به دو دسته تقسیم می شوند:
? براساس نرخ بهره می توانیم اوراق قرضه را به دو دسته تقسیم کنیم:
لازم به توضیح است گواهی سپرده با نرخ شناور، اوراقی است که توسط بانک ها منتشر شده و دارای نرخ شناور است.
اوراق قرضه به طور معمول توسط دولت منتشر و ضمانت می شود یا آز آنجا که پرداخت اصل و فرع این اوراق توسط دولت تعهد می شود، بدون خطر محسوب می شوند و مورد اطمینان سرمایه‌گذار است و ریسک آن بسیار پایین است. اوراق قرضه دولتی، اوراق قرضه شهرداری هاو اوراق خزانه نمونه هایی از اوراق قرضه منتشر شده توسط دولت است.
ویژگی‌های اوراق قرضه به شرح زیر است:
همانطور که در مطلب “اوراق مشارکت و نحوه خرید و فروش آن در بازار سرمایه ایران” آمده بر اساس ماده ۲ قانون انتشار اوراق مشارکت مصوب ۱۳۷۶/۰۶/۳۰ مجلس شورای اسلامی و ماده ۱ آیین‌نامه اجرایی قانون نحوۀ انتشار اوراق مشارکت مصوب ۱۳۷۷/۵/۱۸ هیئت وزیران، اوراق مشارکت، اوراق بهادار با نام یا بی‌نامی است که به موجب قانون یا مجوز بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران به قیمت اسمی مشخص برای مدت معین و برای تأمین بخشی از منابع مالی مورد نیاز طرح‌های عمرانی- انتفاعی دولت مندرج در قوانین بودجه سالانه کشور یا برای تأمین منابع مالی لازم برای تهیۀ مواد اولیه مورد نیاز واحدهای تولیدی توسط دولت، شرکت‌های دولتی، شهرداری‌ها و مؤسسات و نهادهای عمومی غیر دولتی و مؤسسات عام المنفعه و شرکت‌های وابسته به دستگاه‌های مذکور، شرکت‌های سهامی عام و خاص و شرکت‌های تعاونی تولید منتشر می‌شود و به سرمایه‌گذارانی که قصد مشارکت در اجرای طرح‌های یاد شده را دارند از طریق عرضه عمومی واگذار می‌گردد.
ابزارهای مالی اسلامی یا همان صکوک، اوراق بهادار با ارزش مالی یکسان و قابل معامله در بازارهای مالی هستند که بر پایه یکی از قراردادهای مورد تایید اسلامی طراحی شده‌اند و دارندگان اوراق بصورت مشاع مالک یک یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها و منافع حاصل از آن ها می‌باشند. صکوک ابزار نوینی است که در کشورهای اسلامی به جای اوراق قرضه بکار گرفته می‌شود این اوراق مبتنی بر دارایی با درآمد ثابت یا متغیر قابل معامله در بازار ثانویه و بر اساس اصول شریعت است. اوراق صکوک باید خود دارای ارزش هستند و نمی‌توانند بر اساس فعالیت‌های سفته بازی باشند.
در این مطلب با انواع بازار اوراق بهادار به لحاظ نوع دارایی آشنا شدیم. همچنین دانستیم که در هر بازار چه اوراقی مورد معامله قرار می‌گیرد. همانطور که گفته شد شرکت ها می توانند با یک یا چند نمونه از این اوراق منابع مالی خود را جهت توسعه فعالیت های خود تامین نمایند. از بین مواردی که بررسی شد سهام عادی متداول ترین اوراق بهادار در دنیا محسوب می‌شود. با ویژگی‌های هر یک از این اوراق آشنا شدیم و دانستیم هر یک از انها چه حقوقی را نصیب صاحبان خود می‌کند. به زودی و در مباحث آتی به بررسی ابزارهای مالی اسلامی پرداخته خواهد شد.
